Cổng tam quan (cổng chùa) được xem là bộ mặt của một ngôi chùa, bởi đó chính là nơi hàng ngày Tăng chúng và thập phương tín thí "xuất nhập" (ra vào). Do vậy cổng tam quan cua nhà chùa có một tầm ảnh hưởng vô cùng quan trọng đến đời sống "tâm linh" của các hành giả trong chùa và khách thập phương tín thí đến chùa lễ Phật. Nó được xem như một màng thanh lọc tâm hồn của hành giả mỗi khi ra vào.
Bởi vậy, người ta thường gọi cổng tam quan của nhà chùa là cửa Phật, cửa Tam bảo, cửa thiền, cửa từ bi…là để nói lên những ảnh hưởng vô cùng sâu sắc trong lối sống tu hành phạm hạnh của chư Tăng cũng như những ảnh hưởng to lớn đến đời sống tâm linh và đạo đức của thiện tín thập phương.
Do vậy, trong bố cục kiến trúc chung của một ngôi chùa xưa chư tổ thường đặc biệt quan tâm đến hạng mục kiến trúc cổng tam quan. Mỗi chiếc cổng tam quan xưa do đó phải có một sự phối hợp chặt chẻ giữa con người, cảnh vật và giáo lý "giải thoát" của nhà Phật để xây dựng nên một chiếc cổng tam quan cho thực phù hợp để mỗi khi mọi người bước vào đều có cảm giác gần gũi, gạt bỏ ra ngoài những thị phi phiền muộn của thế gian ô trược mà dọn lòng thanh tịnh trước khi vào lễ bái Phật tổ.
Những giá trị nầy chúng ta thường bắt gặp nhiều nhất từ những chiếc cổng tam quan cổ hơn là những chiếc cổng tam quan tân thời.
Điển hình như một số cổng tam quan cổ rất đẹp còn được bảo lưu rất tốt ở Huế mà mỗi lần bước chân vào người ta đều có cảm giác như đi vào "cửa thiền". Đó là cổng tam quan chùa Báo Quốc, cổng tam quan chùa Từ Hiếu, cổng chùa Diệu Viên, cổng tam quan quốc tự Thiên Mụ, tam quan quốc tự Diệu Đế, cổng tam quan quốc tự Thánh Duyên…
Bởi những chiếc cổng tam quan của các chùa trên đều rất cổ, được chư tổ và các vị tiền nhân xây dựng từ thời các vua chúa nhà Nguyễn. Nét rêu phong trên những đường nét kiến trúc cổ kính đã đem lại cảm giác an lạc cho mọi người ngay từ khi bước chân qua nó để vào chùa.
Kích thước chung mỗi chiếc cổng có chiều cao khoảng 7 đến 10m, chiều ngang khoảng hơn 8m, bề dày khoảng từ 2 đến 3m. Với kích thước như thế cổng tam quan còn có một chức năng tránh mưa nắng cho khách qua đường, đồng thời mỗi khi bước chân qua vòm cổng dày khoảng 2 đến 3m thấp lè tè có cảm giác như cạ ngang đầu làm cho mọi người cúi xuống để nhìn lại mình.
Cổng tam quan chùa Từ Hiếu (ảnh 1), một kiểu cổng tam quan chùa có lối xây dựng theo dạng thức cuốn vòm thượng lâu hạ cổng. Phần trên "lầu" dùng để tôn trí tượng Hộ Pháp, hai bên lầu có hai lầu giả tô vẽ cảnh đẹp núi sông xứ Huế. Phần dưới có 3 vòm (tam quan) tượng trưng cho Tam bảo. Bước chân vào chiếc cổng tam quan nầy chúng ta liền thấy tâm hồn thanh thản.
.jpg)
cổng tam chùa Báo Quốc (ảnh 2) lại rất đồ sộ và cổ kính được xây bằng gạch có chiều cao 7,01m, chiều ngang 9,895m, chiều dày 2,54m. gồm 3 tầng tượng trưng cho cửa Tam bảo mà không có phần lầu để thờ tượng Hộ Pháp. Tuy nhiên với kích thước cũng như cách trang chữ Hán và nét cổ kính chiếc cổng cũng đủ sức làm cho người ta có cảm giác nhẹ nhành và thanh thoát.
Đặc biệt, chiếc cổng tam quan có tên Thanh Trúc của chùa Diệu Viên (ảnh3) lại được xây dựng theo lối cổng-động rất đặc trưng. Phía dưới chỉ một vòm cổng dẫn sâu hút vào chùa bằng một lối đi, phía trên là động Quán Âm, chất liệu thiết kế cũng được xây bằng gạch và vôi vữa tuy nhiên bên ngoài dán đá để tạo ra cảnh động rất ấn tượng.
Riêng các cổng tam quan của các ngôi quốc tự Thiên Mụ (ảnh 4), Diệu Đế (ảnh5) Thánh Duyên (ảnh 6) lại có một nét kiến trúc riêng có phần ảnh hưởng của lối kiến trúc cổng kinh thành Huế. Phần trên được kiến trúc theo kiểu vọng lâu dạng như nhà bia, bên dưới có 3 lối đi vào thiết kế theo hình khối vuông.
Phần mái vọng lâu của các cổng tam quan trên thường được lợp bằng ngói ống hoàng hoặc thanh lưu li. Các bờ nóc, bờ quyết trang trí hình giao long cách điệu. Chính giữa thuyền nóc trang trí hình lưỡng long chầu bánh xe pháp luân.
Trên thân mỗi chiếc cổng tam quan được trang trí nhiều câu đối bằng chữ Hán nói lên cảnh đẹp của ngôi chùa cũng như những triết lý của nhà Phật cùng hoa văn rồng cuộn và hoa lá cành ghép bằng mẽ sành rất tinh xảo.
Sự kết hợp hài hoà giữa cổng vòm, vọng lâu với những đường nét trang trí cửa vuông tròn, nét tinh tế uốn lượn của bờ nóc, bờ quyết cũng như cách tôn trí các tượng Hộ Pháp…làm cho các cổng tam quan các chùa Từ Hiếu, Báo Quốc, Diệu Viên, Thiên Mụ, Diệu Đế, Thánh Duyên vừa trông rất uy nghi, chắc khoẻ vừa đem lại cảm giác thanh thoát, nhẹ nhàng cho hành giả cũng như thập phương tin thí và du khách mỗi khi bước vào vãng cảnh chùa.
Với kiểu kiến trúc đặc trưng cổng tam quan của các ngôi cổ tự trên ở Huế, chúng tôi có cảm giác rằng đó là một bài pháp trực quan rất có ý nghĩa để khi hành giả bước chân vào "Già lam địa" lòng liền nhẹ nhàng, thanh tịnh.
T.N
