Những giá trị tư tưởng, văn hóa đặc sắc của Phật hoàng Trần Nhân Tông và Phật giáo Trúc Lâm

 

Kính thưa: HT. Tiến sĩ Thích Thanh Nhiễu, Phó Chủ tịch Thường trực HĐTS; TT. Tiến sĩ Thích Thanh Quyết, Phó Chủ tịch HĐTS, Trưởng ban Trị sự GHPGVN tỉnh Quảng Ninh; ông Nguyễn Văn An, nguyên Chủ tịch Quốc hội; ông Nguyễn Văn Tuấn, Thứ trưởng Bộ Văn hoá, Thể thao & Du lịch; ông Nguyễn Văn Thanh, Trưởng ban Tôn giáo, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam; bà Vũ Thị Thu Thuỷ, Phó Chủ tịch Ủy ban Nhân dân tỉnh Quảng Ninh; ông Nguyễn Kim Sơn, Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội, Viện trưởng Viện Trần Nhân Tông, cùng toàn thể quý đại biểu về tham dự.

 

 

Hôm nay, trên mãnh đất non thiêng Yên Tử, nhân dịp kỷ niệm 760 năm ngày sinh và 710 năm ngày Phật hoàng Trần Nhân Tông nhập Niết bàn, Đại học Quốc gia Hà Nội (ĐHQGHN) phối hợp với Ủy ban Nhân dân tỉnh Quảng Ninh và Giáo hội Phật giáo Việt Nam đồng tổ chức Hội thảo Khoa học quốc tế với chủ đề “Trần Nhân Tông và Phật giáo Trúc Lâm – Đặc sắc tư tưởng, văn hóa” nhằm tưởng nhớ và ghi nhận những đóng góp to lớn về mặt tư tưởng và văn hóa của một bậc tiền nhân xuất chúng của dân tộc, một bậc chân tu liễu ngộ của Phật giáo Việt Nam, qua đó phát huy những giá trị nhân bản, nhân văn cao quý, giúp cho hàng Tăng lữ hậu học ứng dụng những tinh hoa tư tưởng Phật học của ngài vào đời sống thực tiễn, từ đó nâng cao Phật chất trong các hoạt động Phật sự, góp phần phát triển bền vững Giáo hội Phật giáo Việt Nam trong hiện tại và tương lai, thay mặt Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam kính chúc chư vị khách quý, quý đại biểu thân tâm thường an lạc, vạn sự cát tường như ý, kính chúc Hội thảo thành công tốt đẹp.

 

 

Phật giáo có mặt trên đất nước ta vào những thế kỷ đầu trước công nguyên, sự hiện diện của trung tâm Phật giáo Luy Lâu đã nói lên chiều dài lịch sử hình thành và phát triển của Phật giáo Việt Nam, trải qua hàng ngàn năm sau đó, Phật giáo tại nước ta không ngừng phát triển, nhất là khi thiền phái Trúc Lâm và Giáo hội Trúc Lâm ra đời dưới sự lãnh đạo của Phật Hoàng Trần Nhân Tông thì Phật giáo Trúc Lâm mới thực sự khẳng định vị thế vững vàng trong lòng dân tộc, và cũng từ cột mốc thời gian này lịch sử dân tộc và Phật giáo Việt Nam đã tôn vinh đức vua Trần Nhân Tông là Phật hoàng Trần Nhân Tông hay Điều ngự Giác Hoàng.

 

Vua Trần Nhân Tông là con của đức vua Trần Thánh Tông, ngài sinh năm 1258, năm lên ba, ngài được vua cha gởi gắm cho ngài Tuệ Trung Thượng Sĩ dạy bảo, ngài Tuệ Trung Thượng Sĩ vốn là một thiền sư thâm chứng Phật pháp sống tự tại giữa cuộc đời dưới hình thức một cư sĩ, thuở nhỏ Trần Nhân Tông không màng làm vua, một mực đòi nhường ngôi Đông Cung Thái Tử cho người em để được tự tại trên con đường tu học; khi còn là Thái tử, ngài chay lạt thanh tịnh, chuyên tâm học Phật, tinh tấn tham thiền; năm 1279 khi lên ngôi vua, ngài càng nỗ lực tinh cần tham học với các bậc cao thiền sư lỗi lạc, năm 1294 Ngài xuất gia tại Cung Hành Lâm tỉnh Ninh Bình, rồi đi thẳng lên chùa Hoa Yên, núi Yên Tử, quyết chí tu hành lấy hiệu là Hương Vân Đầu Đà và chứng đạo năm 1299. Ngài đã khai sáng thiền phái Trúc Lâm Yên Tử, sau 10 năm nhiệt thành hoằng pháp lợi sanh, ngài đã viên tịch vào năm 1308, lúc bấy giờ ngài hưởng thọ 51 tuổi đến nay tròn 710 năm, nhờ đức hy sinh tận tụy hết lòng phụng sự đạo pháp và dân tộc, nhất là sức ảnh hưởng từ những tư tưởng Phật học đặc sắc ưu việt của Phật hoàng Trần Nhân Tông, cùng với sự ra đời của Phật giáo Trúc Lâm đã góp phần to lớn cho sự phát triển rực rỡ của Phật giáo thời Trần và sự hưng thịnh của đất nước Đại Việt, tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển rực rỡ của Phật giáo Việt Nam mãi đến thời đại ngày nay.

 

 

 

Sự ra đời và phát triển rực rỡ của Phật giáo Trúc Lâm, một tổ chức giáo hội đầu tiên trong lịch sử Phật giáo nước nhà, cùng với sự hiện diện của ba vị Tổ sư người Việt, đó là Sơ Tổ Trần Nhân Tông, Nhị Tổ Pháp Loa và Tam Tổ Huyền Quang, đã tạo cho Phật giáo Trúc Lâm trở thành một biểu tượng giá trị tinh thần độc đáo của dân tộc Việt. Theo lịch sử Phật giáo Việt Nam, thiền phái Yên Tử ra đời từ sự hợp nhất ba thiền phái Tỳ Ni Đa Lưu Chi, Vô Ngôn Thông và Thảo Đường trên tinh thần “chưa rõ thì chia làm ba giáo, hiểu rồi thì cùng một ngộ tâm” và sự hình thành của Phật giáo Trúc Lâm dù bắt nguồn từ nền móng của thiền phái Yên Tử, nhưng đã được Phật hoàng Trần Nhân Tông tổ chức lại nhằm thống nhất các hệ phái lúc bấy giờ còn sinh hoạt rời rạc, tuy nhiên vấn đề không chỉ là hợp nhất các tổ chức hệ phái còn sinh hoạt riêng lẻ, mà ở đó nổi bật lên hệ tư tưởng Phật học đặc sắc đã được Phật hoàng Trần Nhân Tông kết tinh, sáng tạo và khởi xướng nhằm khuyến hóa người học Phật, chính tư tưởng Phật học của Phật hoàng Trần Nhân Tông mới là yếu tố quyết định cho sự phát triển Phật giáo Trúc Lâm nói riêng và sự hưng thịnh của đất nước Đại Việt nói chung.

 

 

Phật giáo Trúc Lâm là Phật giáo bản địa đầu tiên của người Việt, đã được Phật hoàng Trần Nhân Tông Việt hóa nhằm nêu cao ý chí tự lực tự cường và thống nhất các tổ chức hệ phái của Phật giáo thành một giáo hội độc lập thuần túy của dân Việt, theo nguyện vọng của người Việt, phù hợp với hoàn cảnh lịch sử của đất nước Đại Việt và bản sắc văn hóa Việt, có thể nói đây là nét văn hóa đặc sắc của Phật giáo và dân tộc Việt Nam.

 

Phật giáo Trúc Lâm dưới sự lãnh đạo của Phật hoàng Trần Nhân Tông đã phát huy một cách toàn diện tư tưởng “Hòa Quang Đồng Trần” của Tuệ Trung Thượng Sĩ, tư tưởng Phật học của Phật hoàng Trần Nhân Tông được kế thừa và phát huy từ nguồn tuệ giác của các bậc thiền sư lỗi lạc đương thời, ngài đã giản lược phương pháp tu hành không câu nệ vào hình thức hay chấp trước vào văn tự, phát huy nội lực và định hướng cho người học Phật quay về tánh giác vốn thường hằng nơi mỗi con người, đó là “Bụt ở trong nhà, chẳng phải xa”, “Tịnh Độ là lòng trong sạch, chớ còn ngờ hỏi đến Tây phương; Di đà là tính sáng soi, mựa phải nhọc nhằn tìm về Cực Lạc”, đó là “Biết Chân Như, tin Bát Nhã, chớ cầu tìm Phật Tổ Tây Đông; chứng thực tướng, tỏ vô vi, nào nhọc công kinh thiên Nam Bắc”. Chủ trương nhập thế như một cương lĩnh, đường lối hoạt động của Thiền phái Trúc Lâm mà cư trần lạc đạo phú đã ghi nhận:

 

 

Lời thơ khuyến cáo trên chỉ ra rằng bất cứ ai sống giữa đời thế tục, để độ mình độ người mới đáng trân trọng, còn ở giữa rừng núi mà không giác ngộ, không giúp ích đời thì thật là đáng trách. Chính tư tưởng này làm cho lịch sử truyền thừa Thiền phái Trúc Lâm có dấu ấn lớn với những đại biểu xuất sắc thừa kế, gồm tại gia và xuất gia, tích cực tham gia vào vận nước. Trong tinh thần hộ quốc an dân này thể hiện rất rõ ràng trong bài “Cư Trần Lạc Đạo” của Trần Nhân Tông.

 

 

Nội dung “Cư trần lạc đạo” cho thấy tư tưởng hòa mình vào đời sống, tùy duyên an vui với đạo vốn có sẵn nơi mỗi con người; đó là hãy tùy duyên mà sống, chớ làm trái với quy luật tự nhiên, đó là hãy tự tin vào bản tâm của mình, chớ hướng ngoại vọng cầu, đó là khi tâm đã sáng tỏ thì không còn lệ thuộc vào phương tiện ngôn ngữ, như vậy tôn chỉ và tư tưởng Phật học của Phật hoàng Trần Nhân Tông phản ảnh nhãn quan tuệ giác quán chiếu tự tâm tường tận muôn duyên, khẳng định Phật tại tâm, bỏ tâm mà cầu đạo là vọng tưởng, đây là chánh kiến, chánh tư duy, giúp người học Phật tự tin, tự lực, tự cường trên bước đường tu hành giác ngộ giải thoát.

 

 

 

Qua đó chúng ta có thể nhận định, giá trị tư tưởng Phật học của Phật hoàng Trần Nhân Tông và Phật giáo Trúc Lâm là triết lý sống đạo chân thường, nhìn thẳng vào thực tại để nội soi và phản tỉnh, đồng thời với tư tưởng “Phật tại tâm”, Phật giáo Trúc Lâm không phân biệt Tăng hay tục, xuất gia hay tại gia mà chủ trương giúp người học Phật nhận diện bổn tâm, liễu ngộ Phật tánh, tin nhân quả, sống chơn thường, trau giồi đức hạnh bằng nếp sống từ bi, thực hành thập thiện và sự nỗ lực tham cứu để phát khởi ánh sáng tuệ giác, đường lối tu tập giản đơn nhưng mạch lạc, cao thâm nhưng gần gủi, khiến cho người học đạo dễ tiếp thu, dễ thực hành, điều quan trọng là nó mang lại hiệu quả thiết thực và lợi ích cho con người ngay trong đời sống hiện tại, đây là nét đặc sắc của tư tưởng Phật học thuần Việt, nêu cao chánh kiến, phát huy nội lực, đáp ứng nhu cầu học Phật của mọi người dân nước Việt. Đặc biệt, tư tưởng “Hòa quang đồng trần” của Tuệ Trung Thượng Sĩ và tư tưởng “Phật tại tâm” đã được Phật hoàng Trần Nhân Tông thể hiện một cách nhẹ nhàng nhưng rất sâu sắc, đặt nền móng tu hành ngay nơi tâm của mọi hành giả, điều này khiến cho những ai khao khát con đường giải thoát đều tự tin và phấn khích mọi người có duyên với Phật pháp nỗ lực tham thiền học đạo, nhờ vậy mà Phật giáo Trúc Lâm có sức lan tỏa mãnh liệt trong đời sống xã hội thời bấy giờ.

 

 

Nhìn lại lịch sử, kể từ khi Phật hoàng Trần Nhân Tông sáng lập dòng thiền Trúc Lâm – Yên Tử, thống nhất các tổ chức thiền phái và xây dựng nên Phật giáo Trúc Lâm, một tổ chức Giáo hội đầu tiên trong lịch sử Phật giáo nước nhà, tạo nên dòng Phật giáo thuần Việt đậm đà bản sắc dân tộc, góp phần to lớn cho sự nghiệp phát triển Phật giáo nói riêng và dân tộc nói chung, do vậy chúng ta có thể khẳng định, công cuộc thống nhất Phật giáo thời nhà Trần được thiết lập và thực hiện thành công chính là nhờ vào tư tưởng đoàn kết hòa hợp Tăng già và tư tưởng thống nhất các tổ chức thiền phái thời bấy giờ do đấng Điều Ngự Giác Hoàng khởi xướng và ảnh hưởng đến công cuộc thống nhất Phật giáo Việt Nam sau này đó là sự ra đời Phật giáo Việt Nam đỉnh cao của thời đại kế thừa truyền thống Phật giáo Trúc Lâm phát huy tư tưởng Phật hoàng Trần Nhân Tông đồng hành cùng dân tộc phát triển và hội nhập quốc tế ở thế kỷ XXI và những thế kỷ tiếp theo.

 

 

Nhân dịp kỷ niệm 760 năm ngày sinh và 710 năm ngày Phật hoàng Trần Nhân Tông nhập niết bàn, chúng tôi rất mong, Hội thảo sẽ có nhiều tham luận sâu sắc và đầy đủ hơn để làm nguồn tư liệu quý báu phục vụ cho việc tìm hiểu, nghiên cứu về những giá trị tư tưởng, văn hóa đặc sắc của Phật hoàng Trần Nhân Tông và Phật giáo Trúc Lâm trong dòng chảy lịch sử của Phật giáo Việt Nam.