Mâm ngũ quả ngày Tết

Theo quan niệm của người phương Đông xưa, thế giới được tạo nên từ 5 bản nguyên – gọi là "ngũ hành": kim (kim loại), mộc (gỗ), thuỷ (nước), hoả (lửa), thổ(đất).. Tư tưởng cùng hình ảnh "ngũ hành" xâm nhập sâu sắc vào đời sống văn hoá vật chất và tinh thần của các dân tộc phương Đông với rất nhiều biểu hiện – một trong số đó là tục lệ thờ mâm ngũ quả ngày Tết của người Việt Nam.

Mâm ngũ quả truyền thống của người Việt thường chỉ gồm 5 loại quả, được xếp kiểu hình tháp lên đĩa to hoặc mâm, đặt trên bàn thờ. Ngày nay, cuộc sống hiện đại cùng sự giao lưu phong tục làm cho mâm ngũ quả ít nhiều biến đổi: số quả có thể nhiều hơn 5, cách xếp tự do hơn, trang trí hoa lá, cắm nến để tạo ánh sáng, kết những dây đèn điện tử nhiều màu xung quanh… Tất cả các loại quả trong dịp Tết đều có thể đem bày: chuối, bưởi, phật thủ, dưa hấu, cam, quýt, dừa, na, trứng gà, hồng xiêm, táo v.v… Mỗi loại quả mang một ý nghĩa riêng: nải chuối, phật thủ như bàn tay che chở; bưởi, dưa hấu căng tròn, mát lành hứa hẹn năm mới đầy ngọt ngào, may mắn; hồng, quýt rực lên màu sắc mạnh mẽ, tượng trưng cho sự thành đạt…

Mâm ngũ quả ở miền Bắc nhìn chung nhỏ hơn mâm ngũ quả ở miền Nam và không thể thiếu 3 loại quả: chuối, bưởi, quýt (hoặc cam). Mâm ngũ quả miền Nam thì khó có thể thiếu cặp dưa hấu và 4 loại quả: mãng cầu (na), dừa, đu đủ, xoài, bởi vì cầu – dừa – đủ – xoài theo tiếng người miền Nam có nghĩa là "cầu vừa đủ xài" – mong ước phổ biến nhất của họ trong năm mới ! Một số nhà lại bày thêm trên mâm ngũ quả bình thường một chùm sung và quả đu đủ với ngụ ý cầu mong cuộc sống gia đình sẽ luôn "đầy đủ, sung túc".

Mâm ngũ quả làm cho quang cảnh Tết và không gian thờ cúng thêm ấm áp, rực rỡ mà hài hoà với màu xanh mát của dưa hấu, đỏ rực của hồng, nâu mịn của hồng xiêm, vàng tươi của bưởi, cam, dứa… Nó thể hiện sinh động ý nghĩa triết học – tín ngưỡng – thẩm mỹ ngày Tết cùng những ước vọng lạc quan mà mỗi gia đình mang theo khi bước vào năm mới."

Tôi trích bài này để dẫn nhập và dẫn chứng cho chủ đề mà qua bài viết này tôi muốn nhấn mạnh ý nghĩa nguyên thủy của phong tục truyền thống của những lễ tết của Việt Nam và đặc biệt là Tết Nguyên Đán. Nên trước khi đề cập đến ý nghĩa của mâm Ngũ Quả tôi xin nhắc lại đây nguyên nghĩa của hai chữ Truyền Thống mà có lẽ hầu hết người Việt mình chỉ hiểu với nghĩa thông thường là truyền sách, truyền vở, truyền chữ, truyền nghĩa, hay truyền lại cái phong tục tập quán … thì đó không phải là truyền Thống ! Nhưng Thống là cái Thống Kỷ, Thống Quan, tức cái nguyên lý thống nhất thâm sâu, nó linh động liên tục và hiện diện cách u linh trong tư tưởng, biểu lộ ra bề ngoài qua lời nói, với thái độ và bằng động tác coi như rời rạc nhưng thực ra đều nhịp theo một tiết điệu uyên nguyên, đó là sự vận hành của trời đất qua thời tiết. Do đó mà tiền nhân mới nói : "tùy thời chi nghĩa đại hĩ tai", tức là biết "theo đúng thời mới là (có) nghĩa thì tất là đại tài vậy", cho nên còn nói là "quân tử kiến cơ nhi tác", có nghĩa là chỉ có "quân tử mới biết thời cơ và tác động đúng lúc".

Để nói dân tộc Việt mình từ thời Tần, Hán đến nay, với một lịch sử trên hai ngàn năm đầy những giai đoạn thăng trầm với chiến tranh khói lửa, nên đã bị thất truyền cái Thống Kỷ, Thống Quan đó, nên đâm ra mất thống nhất và tự nhiên là dẫn đến hậu quả khốn cùng của cả một dân tộc cho đến ngày nay mà ai cũng biết ! Cho nên tôi không lạ gì những bài viết có tính chất văn hóa truyền thống dân tộc đều bị sai lạc đối với nghĩa truyền Thống để đừng nói là bẻ quặt hay tuyên truyền xuyên tạc !

Vì vậy tôi viết bài này cũng là phận sự để nhắc nhở cho mọi người Việt mình biết ý nghĩa nguyên thủy của mâm Ngũ Quả mà tìm về Cội Nguồn, nhân dịp ngày đại lễ truyền thống của dân tộc Việt đó là Tết Nguyên Đán sắp tới.

Thiết tưởng cũng nên nhắc lại sơ ở đây nguồn gốc của Tết Nguyên Đán không phải là của Tàu hay từ Tàu, vì chỉ cần tự hỏi nếu Tết là của Tàu thì tại sao người Tàu lại không ăn bánh Giầy (Dầy), bánh Chưng hay bánh Tét trong ba ngày Tết, mà chỉ có người Việt mình mới ăn ?? Cho nên bánh Chưng hay bánh Tét (ở miền Nam thay thế bánh Giầy và bánh Chưng) là một món ăn không thể thiếu trong ba ngày Tết, vì nó mang ý nghĩa Tết ! Đó là một sự khác biệt nền tảng mà căn do chính là văn hóa, vì người Tàu đâu có biết chuyện Tiết Liêu, nên làm sao biết cách làm bánh Giầy, bánh Chưng hay biết ăn bánh Tét ! Vì vậy tôi xin tóm tắt cốt chuyện này để cho thế hệ trẻ nếu chưa biết thì nên đọc:

"Ngày xưa, đời Vua Hùng Vương thứ 6, sau khi đánh dẹp xong giặc Ân, vua có ý định truyền ngôi cho con. Nhân dịp đầu Xuân, vua mới họp các hoàng tử lại, bảo rằng : "Con nào tìm được thức ăn ngon lành, để bày cỗ cúng tổ tiên cho có ý nghĩa nhất, thì ta sẽ truyền ngôi vua cho". Các hoàng tử đua nhau đi khắp nơi tìm kiếm của ngon vật lạ đem về cho vua cha, với hy vọng mình được thưởng ngai vàng. Trong khi đó, người con trai thứ 18 của Hùng Vương, là Lang Liêu có tính tình hiền hậu, lối sống đạo đức, lại quanh quẩn chỉ tìm ở nhà. Một đêm nọ hoàng tử Lang Liêu nằm mộng thấy có vị Thần đến bảo : "Này con, vật trong Trời Đất không có gì quý bằng gạo, vì gạo là thức ăn nuôi sống con người. Con hãy lấy gạo nếp làm bánh hình tròn và hình vuông, để tượng hình Trời và Đất. Hãy lấy lá bọc ngoài, đặt nhân trong ruột bánh, để tượng hình Cha Mẹ sinh thành". Lang Liêu sáng tỉnh dậy, vô cùng mừng rỡ. Ông làm theo lời Thần dặn, chọn gạo nếp thật tốt gói thành bánh vuông để tượng hình Đất, bỏ vào nồi chõ chưng chín gọi là Bánh Chưng. Và ông giã xôi gói thành bánh tròn, để tượng hình Trời, gọi là Bánh Giầy. Còn lá xanh bọc ở ngoài và nhân ở trong ruột bánh là tượng hình cha mẹ yêu thương đùm bọc con cái. Đến ngày hẹn, các hoàng tử đều đem thức ăn đến bày trên mâm cỗ. Ôi thôi, đủ cả sơn hào hải vị, nhiều món ngon lành. Hoàng tử Lang Liêu thì chỉ có Bánh Giầy và Bánh Chưng. Vua Hùng Vương lấy làm lạ hỏi, thì Lang Liêu đem chuyện Thần báo mộng kể, giải thích ý nghĩa của Bánh Giầy Bánh Chưng. Vua cha nếm thử, thấy bánh ngon, khen có ý nghĩa, bèn truyền ngôi cho hoàng tử Lang Liêu vì đã biết trình bầy việc ăn uống ngày Tết như hình Trời Đất . Kể từ đó, mỗi khi đến Tết Nguyên Đán, thì dân chúng làm bánh Chưng và bánh Giầy để dâng cúng Tổ Tiên và Trời Đất vì dân chúng đã thấu hiểu triết lý đó nên kêu là vua Tiết Liệu : tiếng này vừa có nghĩa món ăn ngày Tết (tiết), mà cũng hàm ý biết lo liệu đúng tiết điệu của Đất, Trời, Người."

Câu chuyện này ẩn giấu triết lý nhân sinh của Việt tộc, tức con người là kết tinh của linh lực trời đất và hình ảnh vuông tròn với bánh Giầy (tròn) bánh Chưng (vuông) là biểu tượng để nhắc nhở cho chúng ta cái nền tảng của Đạo làm người. Tức muốn làm người thì phải biết trọn vẹn (tri chu) để sống bao Dung mọi tương quan hai chiều đối nghịch của âm dương trong vạn vật như trời đất, sao cho vuông thành tròn thì mới có thể Hòa hợp thiên với địa nơi mình và vũ trụ vạn vật để thành Nhất Thể, thì mình mới thành Nhân tài vì đã hội được Thiên tài với Địa tài là Tam tài. Do đó quan niệm này đã được tổ tiên Hùng Vuơng phổ biến từ thời lập quốc Văn Lang trong dân gian qua câu tục ngữ "mẹ tròn con vuông", để nhắc nhở dân chúng sống Đạo bằng sự thông hiệp với trời đất qua việc cúng tế trời đất tổ tiên, vì vậy mà đến nay người mình vẫn nói "mẹ tròn con vuông" nhưng hầu hết đã quên mất ý nghĩa cao siêu của nó.

Tương tự ý nghĩa mâm Ngũ Quả, cũng từ nhân sinh quan đó nhưng lại tiềm ẩn nguyên lý "ngũ hành" theo tỉ lệ quân thiên là "tham thiên lưỡng địa", tức là 3 trời 2 đất, 3 tròn 2 vuông,… tức 3+2= 5 nên gọi là ngũ. Nên Ngũ hành là triết lý hành động "thuận thiên" theo tiêu chuẩn 3 tình 2 lý, 3 tâm linh (tinh thần) 2 vật chất, hay 3 vô vi 2 hữu vi… cho mọi sự vật cũng như cho con người mà mọi vấn đề bên trong hay bên ngoài đều có tương quan liên hệ trực tiếp hay gián tiếp với toàn thể. Do đó khi con người quan niệm và ý thức được sự hội tụ hay "giao chỉ" của đức trời đức đất nơi mình và biết hành động đúng theo nguyên lý ngũ hành, nghĩa là tác động đúng theo vận hành âm dương của trời đất qua những biểu tượng tương giao sinh khắc như hai cặp Kim-Mộc, Thủy-Hỏa, thì mới thành Nhân Hoàng, tức là vua giống như Tiết Liêu để an bang tế thế, nên được ở giữa thiên hạ còn gọi là Hoàng Cung Trung Thổ. Vì hành Thổ ở trung tâm của Ngũ hành theo sự vận hành của âm dương qua hai trục ngang là Kim-Mộc và trục dọc là Thủy-Hỏa hay còn gọi là Đông-Tây / Nam-Bắc, theo khung Hồng Phạm cửu trù.

"Hiền triết khi đạt Đạo cũng giấu minh triết vào nếp sống của xã hội nên từ đó đã thiết lập ra nhiều thể chế, nhờ đó đời sống được thấm nhuần triết lý : chẳng hạn từ việc cao trọng bậc nhất như lễ tế thiên, cho đến các việc thường ngày ăn vận (giầy vuông, mũ tròn) cũng vâng theo luật vũ trụ đó. Ở đây chỉ có ý nói cách riêng đến nguyệt lệnh là một thể chế biểu lộ nguyện vọng "thuận thiên"." (Kim-Định/Chữ Thời)

Xem bản Nguyệt lệnh dưới đây:

Do đó, mâm Ngũ Quả có nghĩa là muốn nhân thành quả tức là muốn đạt quả Đạo làm Người thì phải biết sống bằng ngũ sự (mạo, ngôn, thị, thính, tư), và hành động đúng theo vận hành âm dương qua luật tương giao sinh khắc của ngũ hành (kim mộc, thủy hỏa, thổ) theo đúng thời tiết là ngũ kỷ (tuế, nguyệt, nhật, tinh, số) thì sẽ được ngũ phúc (thọ, phú, khang ninh, hiếu đức, chung mệnh). Đó là cứu cánh của con người là hạnh phúc tròn đầy viên mãn ! Vì vậy mâm ngũ quả đã trở thành mỹ tục như hương hoa đèn nến trong tất cả các dịp "lễ tế giao" với trời đất tổ tiên và đặc biệt là lễ Tết Nguyên Đán.

Cho nên mọi hoa quả đều là hương vị tinh túy của trời đất theo thời tiết, chứ không chỉ có những loại mẳng cầu, dừa, đu đủ, xoài,… để rồi in trí là xin cho "cầu vừa đủ xài" trong năm mới thì đâm ra là mê tín dị đoan ! Vì vậy, phải biết rằng với minh triết là Đạo Việt xây dựng trên nền tảng bất di bất dịch là Âm Dương tượng trưng bởi huyền số 2 mang ý nghĩa Thái Hòa, với cơ cấu vững chắc như kiềng ba chân là Tam Tài tượng trưng bởi huyền số 3 có ý nghĩa Nhân Chủ và nguyên lý "ngũ hành" tượng trưng bởi huyền số 5 là ý nghĩa Tâm Linh, chứng tỏ Việt tộc đã có một nền văn hóa nông nghiệp độc nhất vô nhị với quan niệm con người cao cả siêu việt có chiều kích vô biên ngang hàng với trời đất thánh thần, do đó không hề có mê tín dị đoan. Trái lại, sự mê tín dị đoan nếu có là do bọn Vu nghiễn tuyên truyền, tức là những kẻ vô đạo với văn hóa du mục tới từ phương Bắc, tối ngày cỡi ngựa chạy rông dùng bạo lực để săn bắn, chém giết, giành giựt, xâm chiếm, cướp đoạt, cưỡng bách, đàn áp, hãm hiếp,… nên làm sao có giờ để tịnh tâm suy nghĩ mà tìm hiểu ý nghĩa của sự liên hệ tương quan, thông hiệp, giao hòa, kết hợp,… giữa con người với thiên nhiên ?!

Vì vậy, khi người mang tiếng trí thức viết ra cách vô minh theo dư luận quần chúng mà không hiểu biết ý nghĩa ngũ hành để đi nói "thế giới được tạo nên từ 5 bản nguyên – gọi là "ngũ hành": kim (kim loại), mộc (gỗ), thuỷ (nước), hoả (lửa), thổ (đất)", thì quả là mê tín và đúng là dị đoan khi đi phổ biến tư tưởng "cầu vừa đủ xài" ! Vì dân tộc Việt không bao giờ có đầu óc mê tín như tôi vừa cắt nghĩa ở trên, nên tiền nhân đã nói "tri túc tiện thị túc", tức "biết đủ tức là đủ", do đó không cần cầu xin mà chỉ cần thông hiệp tế giao với trời đất thì có tất cả vạn vật.

Đó là ý nghĩa nguyên thủy của mâm Ngũ Quả, cho nên trí thức vô danh viết bài kiểu huề tiền để tỏ vẻ hiểu biết và phổ biến sự mê tín dị đoan cho thiên hạ như tôi đã dẫn chứng, thì sẽ lãnh quả báo. Vì phần đông ai cũng cho mình là đúng trong chủ quan của mình. Nghĩ rằng đúng mình mới làm, nhưng lỡ nó không đúng mình phải chịu quả báo ! Vì có lời chép rằng : "Ý nghiệp thể hiện qua lời nói trở thành khẩu nghiệp. Ý nghiệp thể hiện qua hành động trở thành thân nghiệp. Nếu cái nghiệp này tràn lan gây một tầm ảnh hưởng lớn rộng, kéo theo nhiều sai lầm khác, thì nghiệp càng dày càng sâu, quả báo càng lớn, rồi phải chịu tác động bởi luật Trời, bởi luật nhân quả để dạy phần hồn học hỏi tiến hóa mà thôi !"

N.S.H