Trong nội điển thuyết minh rất nhiều về Bồ đề tâm, ở đây chỉ trích lục ít đoạn trong kinh Hoa Nghiêm.
“Nầy Thiện nam tử! như người học bắn, trước phải tập thế đứng, sau mới biết cách đề bắn. Cũng thế Bồ tát muốn học đạo nhất thiết trí của Như Lai phải an trụ nơi Bồ đề tâm, rồi sau mới tu hành tất cả Phật pháp. Thiện nam tử! ví như vương tử tuy hãy còn thơ ấu song tất cả đại thần đều kính nể. Cũng thế Bồ tát tuy mới phát Bồ đề tâm tu Bồ tát hạnh, song tất cả kỳ cựu hàng nhị thừa đều phải kính trọng nể vì. Thiện nam tử! máy bằng gỗ nếu không có mấu chốt thì các tành phần rời rạc chẳng thế hoạt động.
Cúng thế Bồ tát nếu thiếu Bồ đề tâm thì các hạnh đều phân tán, không thể thành tựu tất cả Phật pháp. Thiện nam tử! như chất kim cương tất cả các vật khác không thể phá hại, trái lại có thể phá hại tất cả các vật, song thể tánh của nó vẫn không tổn giảm. Bồ đề tâm của Bồ tát cũng thế, khắp ba đời trong vô số kiếp giáo hóa chúng sanh tu các khổ hạnh, việc hàng nhị thừa không thể làm đều được, song vẫn chẳng chán mỏi, giảm hư”.
Ngài Phổ Hiền Bồ tát bảo: “Thiện nam tử! Bồ tát vì điều phục giáo hóa tất cả chúng sanh nên mới phát Bồ đề tâm. Vì trừ diệt khổ cho tất cả chúng sanh nên mới phát Bồ đề tâm. Vì đem cho tất cả chúng sanh sự an vui đầy đủ nên mới phát Bồ đề tâm. Vì trừ diệt sự ngu tối cho tất cả chúng sanh nên mới phát Bồ đề tâm. Vì đem Phật trí cho tất cả chúng sanh nên mới phát Bồ đề tâm. Vì cung kính cúng dường chư Phật nên phát Bồ đề tâm. Vì tùy thuận lời dạy Như Lai khiến chư Phật hoan hỷ nên phát Bồ đề tâm. Vì muốn thấy sắc thân tướng hảo của chư Phật nên phát Bồ đề tâm. Vì muốn vào trí huệ rộng lớn của tất cả chư Phật nên phát Bồ đề tâm. Vì muốn biểu hiện tất cả các đức lụy vô úy của chư Phật nên mới phát Bồ đề tâm”.
Như vậy, trong kinh Hoa Nghiêm, đức Thế Tôn và chư Bồ tát đã thuyết minh rộng rãi về công đức của Bồ đề tâm, trên đây chỉ trích một vài yếu điểm. Kinh văn cũng có nói: “Cửa yếu và đạo trước hết phải phát tâm, việc chính của tu hành trước tiên nên lập nguyện”. Nếu không phát tâm rộng lớn, lập nguyện bền chắc dù trải qua vô lượng kiếp, vẫn y nhiên trong cõi luân hồi, dù có tu hành cũng khó tinh tấn và chỉ luống công khổ nhọc. Do đó nên biết: Muốn học Phật đạo, quyết phải phát Bồ đề tâm không thể trì hoãn.
Làm thế nào phát Bồ đề tâm:
Phát Bồ đề tâm như trên đã nói, có thể tóm tắt trong bốn điều hoằng thệ sau đây:
“Chúng sanh vô biên thệ nguyện độ
Phiền não vô tận thệ nguyện đoạn
Pháp môn vô lượng thệ nguyện học
Phật đạo vô thượng thệ nguyện thành”.
Nhưng không thể nói suông “Tôi phát Bồ đề tâm”, hay từng ngày đều đọc bốn điều thệ nguyện ấy là phát Bồ đề tâm. Thay vì nói theo thuật ngữ “Thượng cầu Phật đạo, hạ hóa chúng sanh” có thể hiểu phát Bồ đề tâm là phát tâm phục vụ, khiến cho chúng sanh khai triển trí tuệ nội tâm để được giác ngộ giải thoát, gọi là phát Bồ đề tâm chứ không phải là làm những việc xa vời.
Đôi lúc chúng ta mãi nghĩ đến tương lai, đến khi nào mới “thượng cầu hạ hóa” được mà bỏ quên mất ý nghĩa thiết thực. Miệng nói rằng “hạ thủ công phu”, “giải thoát sanh tử” nhưng những công việc cần thiết cấp bách ngay trong hiện tại vãn chưa làm được, lại hứa hẹn “lúc nào mình hoát nhiên đại ngộ hay thành Phật chẳng hạn, lúc đó sẽ cứu độ chúng sanh”, nghĩa là mới “hạ hóa” được, còn bây giờ thì việc đó không thể làm.
Ngày xưa Ngài Tu Bồ Đề đã đại diện cho chúng ta nêu lên cái nguyện vong băn khăn nghìn đời là “Làm thế nào để con được thành Phật”. Đức Thế Tôn đã trả lời “Con nên độ hết thảy chúng sanh vào vô dư Niết bàn mà không thấy có một chúng sanh nào được độ”. Hay hỏi “Làm thế nào để được giải thoát”, đức Phật bảo: “Hãy lo độ sanh đi, tức khắc tâm con được an, tâm an tức là giải thoát”.
Vì vậy ngay trong đời này chúng ta phải biết phát Bồ đề tâm. Không có một đời tái sinh nào tốt hơn để phát Bồ đề tâm hơn trong đời hiện tại này. Chúng ta phải xem mình có thể thực phát Bồ đề tâm không. Nếu không được như vậy thì phải xem ta có vài kinh nghiệm gượng ép về Bồ đề tâm, hoặc có một chút tri kiến ở mức độ thấp về Bồ đề tâm và dựa vào đó để phát tâm của mình. Điều cốt yếu là chúng ta cần phải gieo vào tâm thức càng nhiều bản năng về Bồ đề tâm càng tốt.
Cho nên vấn đề đặt ra một cách thiết thực là “Làm thế nào phát Bồ đề tâm?”. Muốn cho lòng Bồ đề phát sanh và tăng trưởng, chúng ta nên suy tư, quán sát để phát tâm theo sáu điểm sau đây:
1. Điểm thứ nhất là giác ngộ tâm: chúng sanh thường bị chấp chặt, bó buộc trong bản ngã và ngã sở của mình, mà không biết rẳng tứ đại không thật, sắc thân này không trường tồn, giải hợp. Tâm thức cũng thế, nó chỉ là thể tổng hợp về cái biết của sáu trần (sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp). Cổ đức đã dạy “Thân như điện ảnh hữu hoàn vô”. Khi đã giác ngộ được rằng tâm như huyễn, không chấp trước.
Cái ta không, nên không có bản ngã bền lâu, không thật chứng đắc. Nhơn đã không thì pháp cũng không, vì sự cảnh luôn thay đổi trong từng sát na, không có tự thể; cũng nên nhận rõ rằng chẳng phải các pháp khi hoại diệt mà thành không, mà vì nó hư huyễn nên đương thể tức không, nhơn cũng vậy. Người xưa đã nói “hà tu đãi hoa lạc nhiên hậu thỉ tri không” (Cần chi đợi hoa rụng mới biết sắc là không).
Hành giả khi đã giác ngộ tâm và pháp đều không, giữ lòng thanh tịnh, tâm giác ngộ như thế mà hành đạo mới gọi là phát Bồ đề tâm.
2. Thứ hai, bình đẳng tâm: Đức Phật dạy “Ta là Phật đã thành, các ngươi là Phật sẽ thành”, nghĩa là ai cũng có Phật tánh nên đức Phật dùng tâm từ bi, bình đẳng tế độ. Ngược lại chúng sanh vì tâm phân biệt nên khởi lòng ghét khinh. Cũng đồng một cái nhìn nhưng khác nhau ở chổ là mê và ngộ. Là Phật tử, đối với chúng sanh phải có tâm bình đẳng tôn trọng, vì đó là một vị Phật tương lai, dứt trừ nghiệp chướng, phân biệt khinh mạn, nảy sanh được các đức lành. Dùng lòng bình đẳng như thế mà hành đạo như thế gọi là phát Bồ đề tâm.
3. Thứ ba, từ bi tâm: Ta cùng chư Phật đồng một thể tánh, vậy mà vì mê mờ, phiền não, đến hôm nay vẫn còn chìm đắm trong luân hồi, chịu vô biên khổ. Hiểu được như thế ta phải dứt tâm phân biệt ghét thương, khởi lòng cảm hối từ bi tìm phương tiện độ mình cứu người để cùng nhau được an vui thoát khổ. Muốn cho tâm từ bi được rộng thêm ra, nên từ nỗi khổ của mình, cảm thông đến nỗi khổ khó nhẫn thọ hơn của kẻ khác, tự nhiên sẽ sanh lòng xót thương, muốn cứu độ, niệm từ bi của Bồ đề tâm từ đó phát sanh.
Ví như thấy người ta đau yếu, mà vì vật giá cao quý, không tìm thuốc thang, thành ra kéo dài bệnh khổ qua năm tháng, thậm chí có kẻ phải quyên sinh. Có những người nghèo nàn thất nghiệp, vợ đau, con bệnh, rách rưới, lang thang sống không ổn, chết cũng không xong.
Lại có những kẻ mang trong mình tâm sự buồn khổ, không có bạn lành khuyên lơn giải thích. Hoặc có những kẻ mê tối tạo nghiệp mà không biết ngày mai mình sẽ khổ, không gặp Phật pháp, không có đường thoát ly. Thấy những cảnh như vậy, động lòng thương xót muốn cứu độ, niệm từ bi của Bồ đề tâm chưa phát bỗng tự phát sanh.
Nói rộng ra như trong kinh Hoa Nghiêm, ngài Phổ Hiền khai thị: “Bồ tát quán chúng sanh không nơi nương tựa mà khởi lòng đại bi, quán chúng sanh tánh chẳng điều thuận mà khởi lòng đại bi, quán sát chúng sanh nghèo khổ không căn lành mà khởi lòng đại bi, quán sát chúng sanh ngủ say trong đêm dài vô minh mà khởi lòng đại bi”. Đã phát đại bi tức phát Bồ đề tâm thề nguyện cứu độ, thế thì lòng đại bi và Bồ đề tâm thông nhau. Lưu ý rằng đại bi ở đây khác với ái kiến. Ái kiến là lòng thương yêu mà chấp luyến trên hình thức nên bị sợi dây tình ái buộc ràng. Đại từ bi là thương xót cứu độ mà lìa xa tướng không phân biệt chấp trước, tâm này thể hiện dưới đủ mọi mặt nên kết quả được an vui giải thoát, phước huệ càng tăng, dùng lòng đại bi như thế mà hành đạo mới gọi là phát Bồ đề tâm.
4. Thứ tư là hoan hỷ tâm: đã có xót thương tất phải thể hiện qua lòng hoan hỷ. Hoan hỷ này nói đủ có hai: tùy hỷ và hỷ xả. Tùy hỷ là khi thấy từ trên chư Phật, thánh nhơn, dưới đến các loài chúng sanh làm việc phước thiện, có công đức, dù nhỏ mọn cũng vui mừng theo, hoặc thấy ai được phước lợi, thành công, an ổn, hạnh phúc, mình cũng vui dùm. Hỷ xả là dù có chúng sanh làm nhiều tội ác, vong ân khinh hủy, hiểm độc, đem lại sự bất như ý cho mình hoặc người cũng an nhẫn vui vẻ bỏ qua. Khi có lòng hoan hỷ thì trừ được chướng tật đố nhỏ nhen, diệt trừ được chướng hận thù báo phục. Bởi tâm hoan hỷ ấy không ngoài sự giác ngộ mà thể hiện, đó chính là tâm Bồ đề. Dùng lòng hoan hỷ ấy mà hành đạo thời gọi là phát Bồ đề tâm.
5. Thứ năm là sám nguyện tâm: trong kiếp luân hồi, mọi loài đã từng đắp đổi làm thân bằng quyến thuộc của nhau. Vì vô minh chấp ngã nên cũng đã từng làm tổn hại nhau, tạo vô biên nghiệp. Hiểu được như vậy, ta phải đem thân nghiệp lễ kính Tam Bảo, khẩu nghiệp bày tỏ tội lỗi cầu được tiêu trừ. Ý nghiệp thành khẩn ăn năn thề không tái tạo để sám hối ba nghiệp chướng sâu dày.
Lại phát nguyện hoằng dương chánh pháp để cứu độ muôn loài, đền tứ trọng ân: ân Tam Bảo, ân cha mẹ, ân sư trưởng, ân thiện tri thức và ân chúng sanh để mong chuộc lại những lỗi lầm xưa trong muôn một. Có tâm sám nguyện như vậy tội chướng mới tiêu trừ, công đức thêm lớn. Dùng tâm sám nguyện như thế mà hành đạo mới gọi là phát Bồ đề tâm.
6. Thứ sáu là bất thối tâm: đời mạt pháp “ Phật cao nhất xích, ma cao nhất trượng”, dù đã phát nguyện, đã sám hối nhang hoặc nghiệp và ma chướng không dễ gì trừ dứt, sự lập công bồi đức cứu độ muôn loài không dễ gì thành tựu. Mà con đường Bồ đề đi đến cõi viên giác lại xa vời, đầy rẫy cam go chướng ngại, phải trải qua hằng sa kiếp, đâu phải chỉ một đời. Thế thì việc giữ tâm nguyện thật không phải dễ! Cho nên hành giả muốn đạo tâm không thối chuyển phải lập nguyện kiên cố, thề rằng: “Thân này dầu bị vô lượng sự nhọc nhằn khổ nhục, hoặc bị đánh chết cho đến thiêu đốt tan thành tro bụi, cũng không vì thế mà phạm điều ác, thối thất trên bước đường tu hành”. Dùng tâm bất thối chuyển như thế mà hành đạo mói gọi là phát Bồ đề tâm.
Đó là những sự kiện phải có của người phát Bồ đề tâm. Nếu không y theo đây mà lập chí tu hành thì dù có phát tâm cũng chỉ mới phát suông không thể nào đi đến Phật quả được.
