Xoan – Melia azedarach, thuộc họ xoan (Meliaceae), là loài thân gỗ cao, cuống lá dài mọc so le, gồm các nhánh lá nhỏ đối nhau gọi là “lá phức”, lá ngả vàng và rụng vào mùa đông, nụ hoa màu tím nhạt, mọc thành từng chùm, khi nở xoè ra 5 cánh nhỏ màu trắng với bầu nhụy tím lịm, hương thơm thoang thoảng, đứng gần nghe mùi hăng hắc.
Người Trung Quốc gọi xoan là khổ luyện thụ (苦楝树), luyện (楝) là cây xoan, chỉ loại xoan nhà theo cách gọi của người Việt, còn tên gọi sầu đâu của người miền Nam nhằm chỉ một loài khác, cùng họ xoan, nhưng có danh pháp là Azadirachta indica (xoan Ấn Độ). Bởi lá sầu đâu có thể làm rau ăn được, trong khi lá xoan nhà thì có độc, không thể ăn được. Có một loài thuộc họ thanh thất (Simarubaceae), trông gần giống với xoan, là nha đảm tử (鴉膽子), danh pháp là Brucea javanica, cũng thường bị nhầm lẫn với xoan và sầu đâu.
Đặc điểm của xoan (nhà) là ong bướm không mấy khi đến gần hoa, gỗ không bị mối xông nên thường được sử dụng để làm nhà, hoa và lá xoan lót dưới chiếu để ngừa rận, rệp… Người Nhật thì gọi xoan là chiên đàn (栴檀), trùng tên với một loài gỗ hương (Sandalwood) mà người Trung Quốc gọi là đàn hương (檀香), thường được dùng để dâng cúng Phật.
Hoa xoan nở đầy làng trên xóm dưới, bên ngõ vắng, bên bờ ao, bờ giậu, như dệt áo hoa cho trời đất khoác lên mình, chuẩn bị cho một cuộc chia tay đầy bịn rịn với mùa xuân. Nhưng nếu chỉ đong đưa trên cành, thích thú gội sương và tắm mưa bụi, thì cái hoa bé nhỏ kia có vẻ như đã xa cách với những tâm tình. Chỉ khi những cánh hoa rụng xuống như vơi như đầy, như có như không bên đất bụi, trên mặt nước trong phẳng lặng, người ta mới có dịp nhìn kỹ vẻ đẹp của hoa trên từng cánh mỏng, mới thấy một ngày được trải tâm tư.
Hoa xoan như đẹp hơn khi tiết trời se lạnh, khi ta ôm gối ngồi co ro, và bất ngờ chuông chùa ngân vang, thả theo tiếng vỗ cánh bay lên của đôi chim chào mào, nhìn ra ngoài sân, cánh hoa rơi lả tả, một khoảnh khắc lặng lẽ và thanh thản không dễ tả. Có lẽ giữa lúc nao lòng vì cô đơn, phải thật cô đơn, hư không và mọi loài mới thực sự gần ta nhất. Thế là những cái hàng ngày ta lãng quên bỗng ùa nhau tìm về ý nghĩa, như bậc cửa, như chiếc gáo nước, như cái cối đá, như chiếc vỏ sò nằm nghiêng trên lối nhỏ, như mái tóc mẹ cha đã cằn cội theo mùa… Hoá ra nhìn kỹ được một cánh hoa lại nhìn kỹ được nhiều điều thân thương đến vậy. Hoá ra mắt cứ tưởng như đang hướng đến xa xăm mà lòng lại cứ thiết tha thực tại.
Chả trách cụ Nguyễn Trãi nhà ta đã kính cẩn tôn nhàn bên những cánh hoa xoan:
暮春即事
閑中盡日閉書齋，
門外全無俗客來.
杜宇聲中春向老，
一庭疏雨楝花開.
Phiên âm:
Mộ xuân tức sự
Nhàn trung tận nhật bế thư trai,
Môn ngoại toàn vô tục khách lai.
Ðỗ vũ thanh trung xuân hướng lão,
Nhất đình sơ vũ luyện hoa khai.
Tạm dịch:
Xuân muộn tức cảnh
Hết ngày nhàn nhã khép phòng văn,
Ngoài cửa không còn khách tục thăm.
Vọng tiếng cúc cu xuân đã muộn,
Đầy vườn mưa bụi nở hoa xoan.
T.T.T
(Viết tặng những người yêu hoa)
