Theo Khiếu Năng Tĩnh thì đây là một ngôi chùa cổ tích được xây từ thời Lý. Chùa được xây dựng trên khu miếu có thế đất hình lực sỹ, phải có nghiên bút, trái có cờ kiếm, sau có cửu tinh thổ phụ(1), Minh đường nước chảy vòng vo. Khi Không Lộ đắc đạo sang Bắc quốc khuyên giáo đồng đỏ được 1 túi, về đúc An Nam tứ khí, chùa này được sư để cái vạc nặng ngàn quân. Thời Trần vua Nhân Tông sửa lại xuất gia cư trú. Lúc vua mất Anh Tông xây toà tháp cao 14 tầng gồm 53 thước, chân mỗi bề 10 thước để cất xá lị. Thời Tây Sơn, quan trấn thủ tên là Túc phá đỉnh tháp lấy hồ lô bằng đồng, khi phá tới tầng thứ ba nơi hòm đá, thì thấy có một vật hình dải lụa đỏ bay lên trời, bèn không phá nữa, còn vạc thì vào thời Hồ mạt quân Minh phá ra đúc vũ khí. Nay còn tượng Nhân Tông nhập niết bàn, tượng Pháp Loa và Huyền Quang thờ trong nội điện.Tương truyền từ khi đào sông Vị Hoàng tháp ấy tự dưng nghiêng đi, ngôi vua cũng dần dần suy đi đến sụp đổ. Bài “Nhàn ngâm” của Trần Nhân Tông:
 |
“Quan Âm kiều thượng trụ hoa hương,
Vọng Nguyệt lâu lâu trung sử khách lương,
Khang Kiện Thiên Bồi thuyền dạ bạc,
Vĩnh An địa tịch vị chiêu hường.
Thủy nhai kinh niệm ngư lại thính,
Sơ điểm chung thanh điểu cận tường.
Thanh đạm đinh ninh vô hệ lụy,
Nam hiên thuấn tức thập niên trường”.
(Lời ngâm lúc nhàn – 1303):
Cầu Quan Âm hoa bưởi thơm,
Trong lầu Vọng Nguyệt tự nhiên nhẹ người,
Neo thuyền đêm dạo bước chơi,
Nơi đây yên ổn lâu dài của ta.
Niệm kinh cá dỏng tai nghe,
Khua chuông chim ở chốn xa bay về.
Ở ăn thanh đạm không nề,
Hiên Nam thấm thoát đã vừa mười năm.
Bài đề “Phổ Minh thủy tạ”:
“Huân tận thiên đầu mãn toạ hương,
Thủy lưu sơ khởi bất đa lương,
Lão dung ảnh lý tăng quan bế,
Đệ nhất thiền thanh thu tứ trường”.
Đề thủy tạ ở khu chùa Phổ Minh của vua Minh Tông:
 |
Đốt hương thơm nức trong nhà,
Triều lên chẳng thấy gì là lạnh thân,
Phòng tăng cài chặt cửa ngăn,
Đa già trùm bóng thêm phần âm u,
Tiếng ve vừa mới kêu thu,
Tiết trời xem có ý như quá dài.
Từ ngày xây dựng đến nay chùa Phổ Minh đã trảI qua gần một nghìn năm. Suốt trong thời gian đó, chùa đã phải chíụ sự tàn phá của qui luật tự nhiên và khách quan nên chùa đã dược trùng tu và sửa chữa nhiều lần. Nhưng chùa vẫn giữ được phong cách kiến trúc cổ theo kiểu nội công ngoại quốc, bao gồm: tam quan, nhà bia, tháp, báI đường, thiêu hương, thượng điện, hành lang, nhà tổ, phủ mẫu… chùa trước đây đã có đến hơn 100 pho tượng nhưng đến nay chỉ còn khoảng 50 pho.
Tượng chùa Phổ Minh đẹp vẻ nước sơn, dáng vể thần thái, ngự trong không gian hợp với lẽ thần bí giản dị ở chốn phật tiền. Đặc biệt là pho tượng Phật nhập niết bàn, tương truyền là tượng Phật hoàng Trần Nhân Tông, những pho tương khác như Tiên đồng ngọc nữ, Văn thù Bồ tát, Phổ hiền Bồ tát, pho tượng đá và mộ công chúa Mạc người đã từng tu hành và mất ở đây, cùng với tấm bia đá lớn khắc năm Cảnh Trị thứ 6 (1668) đặt tại chùa là một pho sử sống ghi lai lịch sử ngôi chùa đều là những công trình nghệ thuật.
Đặc biêt có cây tháp gọi là tháp Phổ Minh nặng khoảng 700 tấn, cao19,5m như được mọc và vươn lên trời xanh từ một bông sen. Bệ tháp được xây bằng đá, phần trên bệ cũng là một cỗ kiệu đá, kiệu có những xà dọc, đố ngang, gác trên bốn trụ của bốn góc, để lại đầu dư ra ngoài mỗi đầu 50 phân. Tháp có 14 tầng do vua Trần Anh Tông cho làm để cất giữ sá lỵ của vua cha. Có lẽ ông vua anh minh này đã tiên đoán được rằng: “Nhà Trần chỉ có 14 đời vua”. (Cũng như khi viết Chiếu dời đô chỉ có 214 chữ ứng với nhà Lý trị vì đất nước 214 năm như Lý TháI Tổ đã tiên đoán). Nếu đúng như vậy thì tầng một sẽ ứng với Trần Thái Tông, một ông vua khi chán cảnh nhà đã từng bỏ triều chính định đi tu, Trần thủ Độ tìm về không được đã ra lệnh hạ giá: “Vua ở đâu, Triều đình ở đó.” Sợ phá mất núi rừng Yên Tử nên Pháp sư Phù Vân đã khuyên, nhà vua nghe ra nên quay về. Vì vậy mà tầng một có hai vành hoa sen đá, vành dưới ngửa lên (đi tu), vành trên úp xuống (quay về). Còn tầng hai chỉ có một vành đá hoa sen ngửa lên ứng với Trần Nhân Tông sau khi truyền ngôi cho con đi tu để lập lên thiền phái Trúc Lâm đặc trưng cho Phật giáo Việt Nam, Ngài đã trở thành Phật Hoàng. Theo khảo cổ hoc thì cây tháp Phổ Minh đã được người đời xưa xây dựng với một kỹ thuật cao nên vẫn vững vàng trường tồn trong suốt bảy thế kỷ qua, tạo cho Chùa Phổ Minh đã từng là nơI tụng kinh niệm Phật của nhiều vua quan nhà Trần và tu hành của nhiều sư tăng cao cấp được nhà nước công nhận di tích lịch sử văn hoá quốc gia.
Tụng kinh cá giỏng tai nghe
Gõ mõ chim ở đường xa bay về
Cùng với khu di tích Trần, chùa Phổ Minh cũng là một danh lam thắng cảnh đặc biệt, không những của Nam Định mà còn của cả nước, một điểm hẹn văn hoá tâm linh của người Việt từ khắp mọi miền.
Đ.N.H
Chú thích :
(1) Cửu tinh thổ phụ: Đất hình chín ngôi sao, có thể là 9 đống đất nằm rải rác, nay những đống đất đấy không còn, do bị san ra vào quãng thập kỉ sáu bảy mươi của thế kỉ 20.
