Thằng Bờm có cái quạt mo
Phú ông xin đổi ba bò chín trâu,
Bờm rằng: Bờm chẳng lấy trâu,
Phú ông xin đổi ao sâu cá mè ,
Bờm rằng: Bờm chẳng lấy mè ;
Phú ông xin đổi một bè gỗ lim ,
Bờm rằng: Bờm chẳng lấy lim .
Phú ông xin đổi con chim đồi mồi ,
Bờm rằng: Bờm chẳng lấy mồi ,
Phú ông xin đổi nắm xôi Bờm cười .
Qua bài ca dao này, dân gian đã vẽ nên khung cảnh ruộng vườn, đồng quê trong tiết trời oi bức và hình ảnh người nông dân mộc mạc, bình dị tay cầm chiếc quạt mo phe phẩy, có lẽ sau khi đi làm đồng về hoặc việc nhà xong và rất đói bụng, cần một thứ gì để lót lòng; đây là một Thực Tại cụ thể, rõ ràng gọi là “Đói ăn Khát uống”.
Một hình ảnh thứ hai là hình ảnh ông phú ông giàu có với ruộng mẫu bề bề, nhiều trâu nhiều bò, nhiều ao nhiều cá… rất nhiều thứ giá trị khác nhưng lại thiếu cái Quạt mo trong khi trời đang nóng, cái Phú ông cần bây giờ là cái Quạt mo, chứ trâu,bò, cá không thể giải quyết cơn nóng oi bức đó được. Đây cũng là một Thực Tại rõ ràng , cụ thể “Bây giờ và ở đây” nhưng Phú ông lại viễn vông, vòng vo tam quốc, cứ nghĩ ai cũng tham lợi như mình, chiêu dụ rất nhiều thứ giá trị gấp “vạn lần” cái Quạt mo, Phú ông tưởng Bờm vì hám lợi mà mắc mưu, chứ trong đời ai không biết sự đổi chác quá bất tương xứng; thế nhưng trong cuộc sống không phải không có người bị mắc .
Còn Bờm thì quá tỉnh táo nên chẳng bị mắc mưu Phú ông. Ở đây chúng ta lại thấy một khía cạnh triết lý khác rất thực trong cuộc sống đời thường là cần tức thời một sự đáp ứng, một sự trao đổi tương xứng mà không cần hão huyền, Bờm không tham giàu của người khác; nếu nhìn ở một góc nhỏ hẹp thì chúng ta thấy Bờm rất là bờm, nhưng nhìn với cái nhìn sâu sắc và thấu đáo thì Bờm không phải là bờm. Đôi khi trong cuộc sống có những phú ông “Hoà Đại Nhân” đổi cả chiếc xe hơi Toyota, có khi cả chiếc quạt Hitachi tự động để đổi lấy chiếc “quạt mo” của Lưu gù nhưng Lưu gù không đổi thì người ta lại bảo: Đúng là quá bờm. Nhưng chưa chắc Lưu gù đã bờm. Đối với Bờm, đói bụng có nắm xôi là quý, đang nóng có quạt mo là quý, quạt mo và nắm xôi là sự trao đổi tương xứng. Bờm không hão huyền, tham lam, mơ những chuyện trăng sao mà quên đi cái thực tại. Bờm là vậy. Bụng đang đói, đem trâu bò về thì còn phải đi cắt cỏ, cày bừa mới ra lúa gạo; đổi lấy ao thì phải còn nuôi cá, mà chắc gì cá đã sống tới khi tát ao; còn gỗ lim thì phải đẽo bào mới ra thành phẩm, bán đổi mới mua được gạo được cơm; chim đồi mồi tuy đẹp và giá trị nhưng trong lúc mệt lả vì đói thì còn đẹp đẽ gì nữa “có thực mới vực được Đạo”, và cũng chắc gì một giờ sau Bờm còn sống để ngồi ngắm chim đồi mồi. Nói như vậy không phải là bi quan mà là sự thật. Người Hy Lạp có câu: “Ngày mai là một ngày mới”, điều đó chưa chắc–chưa chắc sống đến ngày mai – sau khi ngủ một đêm dài có khi ngủ thẳng mà ngày mai không dậy. Ngạn ngữ Tây Tạng có câu: “Kiếp sau đến trước cả ngày mai”. Sự thực là như vậy. Cho nên các vị sư Tây Tạng luôn luôn thu dọn ly tách, chùi rửa đàng hoàng, ngăn nắp để đầu giường. Họ bảo nếu ngày mai “không dậy”, thì sẽ không làm phiền đến mọi người phải thu dọn giúp. Người Á Đông cũng có câu: “Lúc hoàng hôn lặng xuống chớ có hăm hở ngày mai bạn sẽ đón bình minh như mọi khi”. Đời là VÔ THƯỜNG. Đức Phật dạy: “Quá khứ đã qua, tương lai chưa đến, hiện tại thì đang trôi chảy- từng sát na sanh-diệt”. Vì vậy ta cần phải sống trong chánh niệm tỉnh thức ở từng sát na đang trôi chảy đó.
Đức Trần Nhân Tông trong phẩm Kệ Vân của Cư Trần lạc đạo phú đã viết:
Cư Trần lạc đạo thả tuỳ duyên
Cơ tắc xan hề, thốn tắc miên
Gia trung hữu bảo hưu tầm mịch
Đối cảnh vô tâm mạc vấn Thiền.
Tạm dịch:
Sống đời vui đạo hãy tuỳ duyên
ĐÓI đến thì ĂN, mệt nghỉ liền
Trong nhà có ngọc đừng chạy kiếm
Đối cảnh tâm không, hỏi chi Thiền
Bờm rất thiết thực, ĐÓI thì ĂN, lại không hám lợi mà chỉ cần tương xứng khi đổi trao. Bờm cười với nắm xôi mà không cần vòng vo tam quốc, chiêu dụ kiểu phú Ông. Điều này tưởng chừng như đơn giản, bình thường nhưng lại rất sâu sắc và ý vị; Bình thường là ĐẠO .
Cho nên bài ca dao này không phải là bài ca dao đơn thuần, vì trong nó ẩn chứa một cái nhìn rất Minh Triết mà Hồn Việt để lại từ ngàn xưa.
N.H.L
